(Basahin ang una sa serye: Pagbawi ng nasawi sa Nasugbu)

Wala pang isang buwan pero nahulog agad ang loob ni Ela. Sa mga kasama. Sa lugar. Sa mga bata. Sa mga gawain. Andami niyang kuwento. Gusto niyang ikuwento sa mga kaibigang naiwan sa Maynila. Gustong ikuwento ni Ela kay Emil.

Araw-araw sinulatan ni Ela si Emil. “Ang hirap makahanap ng panahon para sulatan ka,” ani Ela, noong Agosto 8, unang linggo niya doon. Pero gusto, kaya nagagawan ng paraan. Nakapagsulat siya noong Agosto 10 habang nakatayo at nagtuturo sa mga bata. Nakapagsulat siya noong Agosto 13, kahit bawal ang malakas na ilaw sa kampo, at kinailangan niyang ibalot ng malong ang flashlight na kagat-kagat niya para makita ang sinusulat. Nakapagsulat siya noong Agosto 14 habang nakaposte. At noong Agosto 16, habang nasa gubat para makaiwas sa “kaaway” (militar), nakapagsulat din siya.

“Kagabi ay literal nang muntik akong mamatay kung hindi pa ako sinagip ng kalikasan at ng mga kasama. Naka-mobile kami, at may bababaan sa gubat,” sulat niya kay Emil noong Agosto 17. “Malambot ’yung lupa at gumuguho habang inaapakan. Matarik din at malalim. Nung pababa na ako, nadulas at na-slide pababa. Huhu.”

Noong Agosto 20, tinuruan siya ng arnis. Tinuruan siyang umagaw ng baril at iba pang pagdepensa sa sarili. “Lagi nilang sinasabi na mataray ako. Haha. Dahil nagpupuna ako palagi sa macho nilang joke o pahayag. May isang kasama pa dito na nagdrowing ng malaswang picture ng babae! Nasungitan ko talaga sila lalo’t walang umamin tas nakangisi pa. Pero nagpuna rin naman (sa sarili) yung gumawa kaya okay na.”

Bawat sulat, nagwakas sa “Mahal kita!”

Pero hindi napadala kay Emil ang mga sulat. Nasa pag-iingat ito ni Ela noong nasawi siya kasama ang 15 iba pa sa sinasabing engkuwentro raw ng mga gerilyang New People’s Army (NPA) at mga sundalo ng Philippine Air Force noong Nobyembre 28. Ayon sa militar, si Ela raw ay si Josephine Anne “Jo” Lapira, 22, estudyante ng Unibersidad ng Pilipinas sa Maynila.

Inilabas ng militar sa publiko ang mga liham. Ang gusto nitong mensahe: Huwag tularan ang batang sinayang ang buhay. Sa isang Facebook Page ng militar, pinaskil ang mga sulat. Panakot ba.

Pero lalong nagkaroon ng buhay sa sinumang magbabasa nito si Ela—o Jo, kung totoo man ang sinasabi ng militar. Nagkaroon ng dahilan ang desisyon ng 22-anyos na estudyante na mamundok at magrebelde. Hindi inaasahan ng militar, pero pinatunayan ng mga liham na hindi “brainwashed” si Jo, kundi kusang nagdesisyon, kusang nakita ang katuturan ng pagrerebolusyon. Kusang nakita ang kalagayan ng mga magsasaka, ang pagpapabaya ng Estado sa kanila, ang epekto ng karalitaan sa mga bata.

Sa mga sulat, “nagtitimbang” si Ela/Jo kung magtutuluy-tuloy na siya o babalik pa ng Maynila. Pero kuwento ng mga kaibigan niya, di nagtagal matapos maisulat ang mga liham na ito, nagdesisyon na si Ela/Jo. Pagtuntong ng Setyembre, doon na siya sa kanayunan mamumuhay, maninirahan at kikilos.

Imahe ng isa sa mga sulat ni Ela kay Emil na ipinaskil ng militar sa isa sa mga pahina nito sa Facebook.

* * *

“Mabilis siyang matuto,” kuwento ni Annie (di-tunay na ngalan), kaibigan, kasamahan sa Gabriela-Youth sa UP Manila. Siya rin ang nagrekrut kay Jo sa nasabing organisasyon ng kababaihang kabataan. “Noong gusto niyang matuto ng ukelele, inaral niya. Studious si Ela.” Magaling din siya sa Math.

Taong 2012 pa raw narekrut sa Gabriela-Youth si Jo. Nagkaroon ng diskusyon hinggil sa karahasan laban sa kababaihan sa kanilang organisasyon sa UP Development Society. “Mahilig siya sa purple,” kuwento pa ni Annie. “Bukod sa may pagka-feminist talaga.” Marahil, may kinalaman din dito ang pagtatapos niya ng hayskul sa St. Scholastica’s Academy sa Marikina. Doon pa lang, nakita na niya ang halaga ng paglaban para sa karapatan ng kababaihan.

Pero tiyak na hindi naging madali para sa tulad ni Jo ang maging aktibista. Diumano’y anak siya ng isang accountant sa isang multinational corporation. “Naghaharing uri. Malaking burgesya-kumprador,” ani Annie. “Mataas ang burgis na pamumuhay. Weekly, nagkakape nang sosyal, (umiinom ng) milk tea, (kumakain ng) cheesecake. Pangarap nilang magkakaibigan noon na kainan ang lahat ng restaurants sa Robinson’s Manila bago sila gumradweyt.”

Malumanay magsalita si Jo. “Yung tumatabingi talaga yung (dila). Tapos Inglesera siya. Bulul siya sa (pagbigkas ng) Gabriela-Youth. Hindi niya mabigkas ang ‘r’ sa Gabriela. Puro ‘l’,” natatawang naalala ni Annie. Kaya nang masabak si Jo sa room-to-room na pagpapaliwanag hinggil sa iba’t ibang isyung panlipunan, sa bandang dulo inilagay ang tungkulin ni Jo. “Para humingi ng donations at magrekrut,” ani Annie.

Epektibo siya. Dumami ang rekrut sa Gabriela-Youth. “Mga kikay sila, maliliit, cute,” kuwento pa ni Annie hinggil kay Jo at mga ka-batch niya noon. Hulyo 2013, unang beses nakalabas si Jo sa UP Manila—para sa programang Tulong-Eskuwela sa mga bata sa Smokey Mountain sa Tondo, Manila. “Noon, ang naisip pa niya, tatapusin niya ang pag-aaral para makatulong,” sabi pa ni Annie. Kalaunan, lumipat siya ng kurso, mula Development Studies, nag-enrol siya sa kursong Biochemistry dahil gusto niyang maging doktor.

Taong 2015 nang mahimok siyang tumakbo sa student council bilang kinatawan ng College of Arts and Sciences. “Siya ang may pinakamalaking nakuhang boto sa kasaysayan ng CAS. Kaya source of pride niya iyun,” ani Annie. “Gabriela-Youth lang ang makinarya niya. Pero nanalo siya dahil din sa kanyang katangian na mapagkaibigan, sociable.” Sa konseho, mabilis siyang natuto sa mga isyung pampulitika.

Matapos ang tungkulin sa konseho, tila naghahanap na si Jo ng mas malalim na komitment. Hunyo 2017 na noon. “Nawala siya nang tatlong araw. Nag-deactivate ng Facebook,” kuwento pa ni Annie. “Pagkatapos, nagpakita sa amin, humihingi ng pasensiya. Nag-isip-isip daw siya. Ayaw na niyang mag-aral. Gusto na niyang kumilos bilang buong-panahon o full time na organisador ng Gabriela-Youth. Kaya kumuha siya ng gamit sa bahay, nag-iwan ng sulat sa mga magulang at nagpalit ng cellphone number.

“Hindi pa siya nakaranas noon ng dispersal sa rali. Wala siya tuwing may gitgitan,” kuwento pa ni Annie. Kaya magkasabay na nagulat at natuwa sila sa desisyon ni Jo.

Pero pakiramdam ni Jo, may mas malalim pa siyang maiaambag. Walang isang buwan, nagpaalam muli siya sa mga kasamahan. Gusto niyang makipamuhay sa mga magsasaka, makita ang kanilang pakikibaka, ang kanilang rebolusyon.

Mabilis ngang matuto si Jo.

Si Jo, sa isa sa speaking engagements niya bilang bahagi ng Gabriela-Youth. Larawan mula sa Facebook page ng Gabriela-Youth

* * *

Kung pagbabatayan ang mga paabot niya sa naiwang mga kaibigan sa eskuwela, isang buwan pa lang si Jo sa piling ng mga magsasaka sa Batangas nang magdesisyon na siyang doon na siya sa kanayunan mamuhay—bilang rebolusyonaryo.

Lampas tatlong buwan matapos makarating ng Batangas, nasawi si Jo at ang 14 na iba pa.

May ipinasang bidyo sa Pinoy Weekly ang isa sa mga kaibigan niya. Galing daw ito sa isang kakilala na miyembro ng isang kapatirang may miyembrong militar. Tumanggi nang sabihin ng kakilala kung saan niya nakuha ang bidyo. Ang bidyo, kuha sa pinangyarihan ng “engkuwentro.” Doon nakita ang mga diumano’y rebelde, bulagta sa kalsada. Ang isa, dumidilat pa, hawak ng isang rumesponde ang ulo. Naririnig sa background: “Iyan ba si Ela?” Oo raw. Lumalabas sa bidyo, natanong o nainteroga na sa puntong iyon si Jo. Kaya nabigay pa niya ang kunwa’y pangalan na “Ela Rodriguez.”

Sa isang Facebook Page na pinamagatang “Legal Army Wives,” pinaskil naman ang wala-nang-buhay na larawan ni Jo. Nananakot ang post. Huwag daw kasi paloloko sa mga organisasyong katulad ng nilahukan ni Jo sa UP Manila.

Sa midya noong Nobyembre 29, sinabi ni Maj. Engelbert Noida, kumander ng 730th Combat Group ng Philippine Air Force na nagsagawa ng operasyon kontra sa mga rebelde, na tinakbo raw ng mga militar si Jo papunta sa ospital noong gabi ng Nobyembre 28. Pero binawian na siya ng buhay kinabukasan, umaga ng ika-29. Kung titingnan ang larawan sa “Legal Army Wives,” gayunman, masasabing nasa kalsada pa lang si Jo nang mawalan siya ng buhay.*

Sinabi rin ni Noida at sa mismong pampublikong mga pahayag ng Armed Forces of the Philippines (AFP) na tinakbo ng mga sundalo si Jo papunta sa ospital ng Fernando Air Base sa Lipa City, Batangas. Doon na raw si Jo binawian ng buhay. Mahigit dalawang oras ang layo ng Lipa sa pinangyarihan ng engkuwentro sa Nasugbu. Samantala, sa mismong Nasugbu, mayroong di-bababa sa limang ospital. Bawat isa rito, di-hamak na mas malapit kaysa sa Fernando Air Base.

Nang mapanood ang bidyo, malinaw para kay Annie ang nangyari: “Na-interrogate pa siya. Alangan namang alam na ng militar ang pangalan niya [Ela]. Bagu-bago pa lang siya doon.”

Bagung-bago pa lang, pero dinakila na siya—ng mga kaeskuwela niya sa UP Manila, ng mga Student Council sa buong UP System na naglabas ng resolusyon kamakailan na nagpaparangal sa kanya, ng iba’t ibang organisasyong progresibo, ng mismong rebolusyonaryong kilusan na kinabilangan niya sa maikling panahon. “Tinahak ni Jo ang landas na minsang tinahak nina Edgar Jopson, Lean Alejandro, Wendell Gumban at marami pang iba. Hanga tayo sa kanyang katapangan, at inspirasyon sa atin ang kanyang pagpursiging lisanin ang mga ginhawa ng buhay-burgis, gaano man kahirap ito,” pahayag ng Katipunan ng mga Sangguniang Mag-aaral sa UP o Kasama sa UP, sa wikang Ingles noong Disyembre 1.

Para sa kanila, dakila ang hangarin ni Jo na maglingkod at makipamuhay sa mga magsasaka ng Batangas. Maikli ang panahon, pero ganun din naman si Jo—sa maikling panahon, mabilis na natuto, mabilis na nakapag-ambag, mabilis na tumatak.

“Sobrang saya rito. Sa kabila ng pagod, mga dapa at pasa, init sa umaga at lamig sa gabi, dito ko lang naramdaman ang saya ng pagrerebolusyon,” sinulat ni Ela kay Emil noong Agosto 17. “Marami pa akong gustong gawin at matutunan dito.” Hindi na tumagal si Jo para tumangan at matuto ng iba pang gawain. Pero sa kanyang pagyao, may ginagampanan at tinuturo siya sa maraming nakakaalam ng kuwento niya: ang mabuting halimbawa ng pag-ibig at paglilingkod.

*Dahil dito at sa ilan pang detalye na nakakapagbigay-duda sa bersiyon ng militar sa pangyayari, nanawagan ang Gabriela ng independiyenteng imbestigasyon—kung may nalabag ang mga sundalo na karapatang pantao ng mga nasawi. Kahit pa sabihing mga rebelde sila, sumusunod dapat ang mga operasyong militar sa International Humanitarian Law. Nakasaad dito na hindi na dapat sinasaktan o pinapatay ang mga combatant na hors de combat na, o wala nang kakayahang lumaban. Obligado ang katunggaling armadong puwersa na bigyan ng atensiyong medikal ang mga sugatang hors de combat.

2009 | 2010 | 2011 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016

Maaalala sa hinaharap ang 2017 bilang panahon ng tuluyang pagpaling ni Rodrigo Duterte sa pasistang pamumuno. Sa simula pa ng termino ni Duterte, nagbabala hinggil dito ang progresibong mga grupo: may posibilidad na maging progresibo ito, pero malakas ang hatak ng pasismo. Dahil nagbukas ito (sa porma ng mga diyalogo sa kilusang masa, sa appointments nito sa gabinete, at lalo na sa usapang pangkapayapaan), sinusugan ng mga progresibo ang posibilidad na ito. Pero sa kadulu-duluhan, mas malakas ang hatak ng tukso ng kapangyarihan, ng pagyuko sa imperyalismo, ng pasismo. Kalagitnaan pa lang ng taon, tila naladlad na sa publiko ang pasistang katangian ng rehimeng nag-aambisyong maging diktadura.

Sa kabila nito, naging saksi rin ang taong ito sa progresibong mga pagtindig laban sa tiraniya at pasismo. Nagpalakas ang kilusang masa, nagpalapad ang mga organisasyong masa, nagpalaki ang mga organisador ng mga pagkilos. Nahimok ang dumaraming bilang ng mga mamamayan na tumindig at lumaban. Naging inspirasyon at aral ang nakaraang batas militar ni Marcos para pag-ibayuhin ang paglaban sa maagang yugto ng batas militar ni Duterte. Sa kabila ng konsolidasyon ng kapangyarihan ng nakaupong pangulo, marami ang nanindigan para sa kanilang mga karapatan at para sa interes ng sambayanan.

Taun-taong naglalabas ng listahan ng Natatanging Progresibo ang Pinoy Weekly. Dito, itinatala namin sa kung sino o ano sa aming palagay ang nagkaroon ng natatanging ambag sa progresibong adhikan ngayong taon. Marami sa mga nasa listahan, dati nang kinilala noong nakaraang mga taon. Pero mayroong bago. Mayroon ding dati naming kinilala na ngayong tao’y maaaring masama na sa listahan ng Natatanging Reaksiyonaryo o Natatanging Pasista.

Narito ang pagkilala namin ngayong taon.

Natatanging Progresibong Pagkilos

Occupy Pabahay. Madaling araw ng Marso 8, Pandaigdigang Araw ng Kababaihan, mahigit 10,000 maralitang homeless o walang bahay—karamihan sa kanila’y kababaihan—sa pangunguna ng Kalipunan ng Damayang Mahihirap (Kadamay) ang organisadong umokupa sa mga pampublikong pabahay sa Pandi, Bulacan. Walang nakatira o tiwangwang ang mga pabahay na ito na orihinal na pinagawa para sa mga pulis at militar (pero nauna na nilang tinanggihan). Pinagtangkaan ng pasistang panunupil ang okupasyon. Nang hindi ito tumalab, sinira-siraan sa midya ang kampanyang tinaguriang #OccupyPabahay. Sa kabila nito, nanaig ang mga maralita; natulak si Pangulong Duterte na ideklarang ipapamahagi na lang ang mga pabahay sa mga maralita (hanggang ngayon, naghihintay pa rin sila na tupdin ni Duterte ang deklarasyon niya). Samantala, naipamalas sa kampanyang ito na (1) epektibo ang sama-samang pagkilos ng mga maralita; (2) may matinding krisis sa pabahay sa bansa, habang (3) nasasayang ang pondo ng gobyerno sa nakatiwangwang na mga proyektong pabahay na pinagkakakitaan ng pribadong mga debeloper.

Honorable Mentions: Tigil-pasada ng mga jeepney operator at tsuper noong Oktubre; Lakbayan ng Pambansang Minorya sa pangunguna ng Sandugo; Lakbay Magsasaka sa pangunguna ng Kilusang Magbubukid ng Pilipinas; protesta kontra sa Asean Summit at pagbisita ni US Pres. Donald Trump; kampanyang bungkalan ng mga magsasaka sa Hacienda Luisita at iba pang lupain. Mga dambuhalang kilos-protesta noong State of the Nation Address o SONA ni Duterte at anibersaryo ng batas militar ng diktador na si Ferdinand Marcos noong Setyembre 21.

Natatanging Progresibong Organisasyong Masa

Kalipunan ng Damayang Mahihirap o Kadamay. Epektibong napamunuan ng Kadamay ang #OccupyPabahay. Taliwas sa sinasabi ng maraming komentarista sa dominanteng midya tulad ng matapobreng si Mike Enriquez, hindi simpleng kaguluhan o anarkiya ang okupasyon ng Kadamay, kundi organisadong paggiit ng kanilang mga karapatan sa pabahay at serbisyong panlipunan. Samantala, hindi nagpatinag sa mga paninira ang Kadamay. Aktibong lumahok ang lumalaking kasapian nito sa mga kampanyang pambayan, mula sa kampanya kontra-pasismo sa mga lupain ng mga Lumad sa Mindanao at iba pang lugar, hanggang sa pagkondena ng imperyalismong US noong bumisita sa bansa si Trump. Ipinamalas ng Kadamay na kung mulat at organisado, kayang makatanaw ang mga maralita ng higit sa kanilang interes. Kaya nilang yakapin at pangunahan (bilang bahagi ng uring manggagawa) ang laban ng sambayanan.

Honorable Mentions: Pinagkaisang Samahan ng mga Tsuper at Operator Nationwide o Piston, sa pamumuno nito sa kampanya kontra sa pekeng “modernisasyon” sa sistema ng transport at pag-phaseout sa mga jeepney; Ugatlahi Artist Collective, sa paglikha ng napakahusay na mga effigy at likhang-sining noong Setyembre 21, noong Asean Summit at pagbisita ni Trump noong Oktubre, Nobyembre 30 at Disyembre 10 na epektibong naglarawan sa kritika ng kilusang masa sa rehimeng Duterte at nakakuha ng interes ng pandaigdigang midya.

Natatanging Progresibong Lider-Masa

George San Mateo. Naging mukha si San Mateo, hindi lang ng mga tsuper at operator ng jeepney na nahaharap sa kawalan ng kabuhayan dahil sa matapobreng jeepney phaseout ng rehimeng Duterte, kundi ng buong kilusang masa. Matalino at matalas ang mga paliwanag niya hindi lang sa mga dahilan kung bakit dapat tutulan ang jeepney phaseout. Matalino at matalas ding naiugnay niya ang isyung ito sa iba pang isyu ng mga maralita—at bakit dapat lumahok ang mga mamamayan sa pagtutok sa naturang plano ni Duterte. Sukatan ng pagiging epektibo niya ang pagsampa ng walang-kuwentang kaso laban sa kanya ng LTFRB; Si San Mateo ang unang lider-masa na sinampolan ng dineklarang crackdown ng rehimen kontra sa mga progresibo. Pero sa kabila nito, hindi inatrasan ni San Mateo ang mga laban.

Honorable Mentions: Bea Arellano, tagapangulo ng Kadamay; Joms Salvador, pangkalahatang kalihim ng Gabriela; Einstein Recedes ng Anakbayan.

Natatanging Progresibong Alyansa o Koalisyon

Movement Against Tyranny o MAT. Eksakto ang timing ng pagkakatatag ng network na ito. Nabuo ang MAT sa panahong unti-unting nalaladlad na sa madla ang pasistang katangian ng rehimeng Duterte at ng pangulo mismo. Tinipon ng MAT ang mga personalidad—mga aktibista, artista, pulitiko, relihiyoso, at iba pa—na nais makikiisa sa paglaban sa tiraniya. Malakas na pahayag ng pagtutol sa tiraniya ng rehimen ang inorganisa nitong pagkilos sa Luneta noong ika-45 anibersaryo ng batas militar ni Marcos.

Honorable Mentions: Sandugo; Save Our Schools (SOS) Network; Kilos Na! Manggagawa, No To Jeepney Phaseout Coalition, Sama-samang Artista para sa Kilusang Agraryo o Saka; Voices of Women for Justice and Peace o VOW; at Let’s Organize for Democracy and Integrity o Lodi.

Natatanging Progresibong Desisyon, Polisiya o Rekomendasyon (sa loob) ng Gobyerno

Pinagkasunduang burador para sa Comprehensive Agreement on Social and Economic Reforms o Caser. So near, yet so far. Abot-kamay na sana, nawala pa. Si Pangulong Duterte mismo, marahil sa isang iglap ng kaliwanagan ng kanyang pag-iisip, ang nagtulak na tahimik na ituloy ang mga pulong para sa pagbubuo ng Caser. Matagal nang nabuo ng National Democratic Front of the Philippines (NDFP) ang burador nito, na naglalaman ng batayang mga sangkap para sa kaunlarang panlipunan at pang-ekonomiya na tatamasain ng karamihang Pilipino: pambansang industriyalisasyon at tunay na repormang agraryo (kasama ang libreng pamamahagi ng lupaing agrikultural sa mga magsasaka). Pero tatlong araw bago ang sikreto pero pormal na pagpapatuloy ng usapang pangkapayapaan, biglang inanunsiyo ni Duterte na aatras na siya sa usapan, idedeklara na niyang mga “terorista” ang mga komunista, ang mga gerilya ng New People’s Army, at kahit ang mga nasa legal na kilusang masa. Hindi lang ito epektibong pagtalikod sa peace talks at sa NDFP na matapat na nakikipagnegosasyon sa rehimen, epektibong pagtalikod din ito sa pangako ng tunay na pagbabago sa lipunang Pilipino na kinakatawan sana ng paglalagda ng Caser.

Honorable Mentions: House Resolution 15 / Senate Resolution 7 na nagrerekomenda ng paggawad ng nakatiwangwang na mga pabahay ng militar at pulis sa “iba pang benepisyaryo”; Universal Access to Quality Tertiary Education, batas na nagdedeklarang dapat na walang kinokolektang matrikula sa state colleges and universities.

Natatanging Progresibong Opisyal ng Gobyerno

Chief Justice Maria Lourdes Sereno (pangatlo mula kaliwa), kasama ang ilang lider-kababaihan na bumubuo sa Voices of Women for Justice and Peace. Larawan mula sa FB account ni Mae Paner

Sen. Grace Poe (kaliwa), kasama si George San Mateo ng Piston. Mula sa FB account ni San Mateo

Alab – Alternatibong Balita (online newscast). Muli, isang breakthrough ang nakamit ng Altermidya – People’s Alternative Media Network ngayong taon: ang paglulunsad ng isang regular na programang newscast na tumatalakay sa mahahalagang isyung pambayan at internasyunal–mula sa progresibo o maka-mamamayang perspektiba at interes. Propesyunal ang produksiyon at magaang ang presentasyon. Ang bawat episode, pinangungunahan ng dalawang news anchors na sina Neen Sapalo at Jane Biton na maikukumpara sa sinumang mahusay na brodkaster sa dominanteng news networks. Pero ang tunay na halaga ng Alab ay sa unang pagkakataon, nakapagprodyus ang alternatibong midya sa Pilipinas ng regular na programang nasa porma ng pamilyar na newscast ngunit naglalaman ng mahahalagang impormasyon, opinyon at analisis na di nabibigyan-diin ng dominanteng midya. Sa panahon ng fake news, infotainment sa dominanteng midya, hindi matatawaran ang ambag nito.

Honorable Mentions: Samantala, may iba pang breakthrough programs ang Altermidya: Alab Analysis ni Inday Espina-Varona; Yan ang Totoo, kasama sina Prop. Luis Teodoro at Edge Uyanguren; at ang politikal na comedy show na Serious Na, kasama si Benjie Oliveros, at, nitong huling episode, si Janess Ellao. 

Natatanging Progresibong Pagtatanghal

Pagsambang Bayan – The Musical at Buwan at Baril sa Eb Major. Tinuturing na makasaysayan o groundbreaking na dulang pampulitika ang Pagsambang Bayan noong panahon ng batas militar ni Pang. Ferdinand Marcos. Sinulat ni Bonifacio Ilagan at unang dinirehe ni Behn Cervantes, itinuturing ang dulang ito bilang isa sa pinakaunang produksiyong panteatro na tahasang lumaban sa diktadurang Marcos. Hinubog sa porma ng simbang Katoliko–ibig sabihin, sa porma rin ng buhay, pakikibaka at kamatayan ni Hesus bilang pampulitika at radikal na lider at biktima ng pampulitikang panunupil at pamamaslang. Ngayong taon, sa pangunguna ng Tag-ani Performing Arts Society at sa direksiyon ni Joel Lamangan, pinrodyus ang Pagsambang Bayan bilang isang musical. Nilikha nina Joed Balsamo at Lucien Letaba ang musika, habang sinulat ni Ilagan ang libretto. Masasabing dapat lang na naging musical ito; hindi ba’t puno ng musika rin naman talaga ang pagdiriwang ng misa ng mga Katoliko? At, kasinghalaga nito, hindi ba’t puno rin ng musika ang epiko ng pakikibakang Pilipino?

Samantala, napapanahon din ang makapangyarihang restaging ng isa pang obrang panteatro na produkto ng pakikibakang kontra-Marcos: ang Buwan at Baril sa Eb Major. Sinulat ni Chris Millado at unang itinanghal ng Philippine Educational Theater Association (PETA) Kalinangan Ensemble noong Marso 1985, nasa porma naman ng konsiyerto (sa Eb Major) ng musikang klasikal ang pagkakahati ng limang eksena. Pero wala sa musika (bagamat mahusay ang musika sa restaging na ito ngayong taon na dinirehe ni Andoy Ranay) ang kapangyarihan ng pagsasadulang ito. Sa apat na kuwento ng Buwan at Baril, ipinakita ang punto-de-bista ng ordinaryong mga mamamayan na lumahok, sa iba’t ibang antas at dahilan, sa pakikibaka para sa pambansang kalayaan at demokrasya. Bukod sa makapangyarihang naratibo, napakahusay din ng mga pagtatanghal. Espesyal na tumatak ang pagtatanghal nina Angeli Bayani bilang bakwit na katutubong Itawis at Mayen Estañero (kahalili si Cherry Pie Picache) bilang asawa ng nasawing rebolusyonaryo.

Honorable Mentions: Game of Trolls ng PETA; Tao Po; Oktubre: Gulong ng Daigdig, musical ng Sining Banwa; at Aurelio Sedisyoso ng Tanghalang Pilipino. Saludo rin sa cultural night ng Lakbayan ng Pambansang Minorya noong Setyembre 18 sa UP Theater na pinamagatang Hugpungan at pagtatanghal ng 100-miyembrong choir para sa selebrasyong sentenyal sa Pilipinas ng rebolusyong Oktubre. 

Natatanging Progresibong Pelikula o Bidyo

Tu Pug Imatuy at Respeto. Nilikha ang Tu Pug Imatuy sa gitna ng mga operasyong militar na kontra-insurhensiya sa Mindanao. At ang mga lumikha (at nagsipagganap) nito ay mismong mga kalahok sa kampanya kontra sa mga atakeng militar na ito. Dinirehe ni Arbi Barbarona, hango ang pelikula sa tunay na karanasan ng mga Lumad sa Timog Mindanao. Kuwento ito ng aktuwal na dinaranas ngayon ng mga katutubong komunidad na sinasalakay ng mga militar sa ngalan ng pagtugis sa rebolusyonaryong New People’s Army (pero sa totoo’y tangkang panunupil lang sa anumang klase ng pagtutol sa napanakop ng dayuhan at komersiyal na interes sa lupaing ninuno). Ang kapangyarihan ng pelikula ay nagmumula sa direkta at walang kurap na pagpapamalas nito na reyalidad ngayon sa giyera ng rehimeng Duterte ngayon kontra sa rebolusyonaryong kilusan. Sekundaryo, pero mahalaga rin, ang pagpapakita nito na nananatili (lumalakas pa nga) ang rebolusyon dahil nananatili pa rin ang mga pang-aapi at pagsasamantala sa mga mamamayan, lalo na mga katutubo.

Samantala, mahalaga rin ang pagpapalabas ng Respeto na dinirehe ni Treb Monteras II. Gamit ang rap battle at pamilyar na naratibo ng coming-of-age at pagpasa ng baton mula sa isang henerasyon ng manunula tungo sa bago, epektibong ipinamalas ng pelikula ang kontekstong kinasasangkutan ngayon ng madugong giyera kontra droga ng rehimeng Duterte. Buo ang pagkakakuwento, pero direkta at walang kurap din ang kritika: na mga maralita ang nabibiktima ng madugong giyerang ito. At, higit pa rito, sintomas lang ang giyera kontra droga ng mas malaki, mas malala, at mas matagal nang giyera ng mga makapangyarihan kontra sa mga mahihirap, lalo na sa mga lumalaban–kontra sa tiraniya man ni Marcos o ni Duterte.

Honorable Mentions: History of the Underground (Sari Dalena at Keith Sicat): lahatang panig na eksplorasyon sa kasaysayan ng underground na pagkilos ng Kaliwa kontra sa batas militar ni Marcos. Pagkilala rin sa dalawang dokumentaryong pelikula na nilikha mula sa hanay ng alternatibong midya: Ang Truth Tellers ni Ilang-Ilang Quijano (tungkol sa kababaihang mamamahayag na sina Inday Espina-Varona at Kimberlie Quitasol); at Han-ayan ni JL Burgos (tungkol sa mahigit isang taon na paglaban ng mga Lumad sa Lianga, Surigao del Sur kontra sa militarisasyon); gayundin ang short film ng Mayday Multimedia hinggil sa kontraktuwalisasyon na pinamagatang Kontrata.

Natatanging Progresibong Artista

Mae Paner. Sa puntong ito, tila permanenteng presensiya na ng parlamento ng lansangan si Mae Paner. Kasama siya sa mga nagtanghal at nagmartsa-protesta noong panahon ni Gloria Arroyo. Kasama rin siya sa mga protesta kontra kay Noynoy Aquino. At ngayon, kasama pa rin siya. Pero bukod sa mga pagtatanghal (at pagganap sa personang “Juana Change“), aktibo na rin si Paner sa mga pormasyon o alyansang naglalayong magtipon ng maraming personahe para labanan ang tiraniya–sa Movement Against Tyranny o MAT, sa Let’s Organize for Democracy and Integrity o LODI, at lumahok sa Voices of Women for Justice and Peace o VOW.

Honorable Mentions:  Tumatak sa madla ang mapanghamig at matalas na talumpati ni Pen Medina noong Setyembre 21 sa Luneta; mistulang hall-of-famer na sa pagiging progresibong artista ang pintor at musikerong si Federico “boyD” Dominguez.

Natatanging Progresibong Libro

Wars of Extinction at Lenin’s Imperialism in the 21st Century. Mahalagang ambag sa pormal na pag-aaral sa kalagayan at pakikibaka ng mga Lumad sa Mindanao ang librong Wars of Extinction. Sinulat ni Arnold Alamon at inilimbag ng Rural Missionaries of the Philippines – Northern Mindanao Region (RMP-NMR), malinaw na tumitindig ang libro pabor sa pakikibaka ng Lumad at umaapela para sa pagsuporta sa pakikibakang ito. Pero sa kabila nito, hindi nagkukulang ito sa matalas at masinsing pag-aaral sa aktuwal na karanasan ng Lumad, gayundin sa mga historikal at sosyolohikal na ugat ng pang-aapi (at paglunsad ng wars of extinction) sa mga katutubo.

Samantala, napapanahon ang paglathala ng Ibon Books ng updating sa ika-21 siglo ng pagsusuri ni V.I. Lenin sa penomenon ng modernong imperyalismo. Sa ambag na kritikal na mga sanaysay ng iba’t ibang manunulat, aktibista, akademiko at rebolusyonaryo, nailugar ng Lenin’s Imperialism in the 21st Century sa kasalukuyang kontra-imperyalistang pakikibaka sa daigdig.

Honorable Mentions: Cherish, libro ng mga larawan ng New People’s Army ni Boy Bagwis; Bungkalan: Ang Karanasan ng mga Manggagawang-Bukid sa Hacienda Luisita sa Organikong Pagsasaka at Pakikibaka Para sa Tunay na Reporma sa Lupa ng Unyon ng mga Manggagawa sa Agrikultura o UMA at UP Sentro ng Wikang Filipino; The Nation in Our Hearts: Essays on Mindanao  ni Arnold Alamon; Mining Ills: Poor Health and Inequities in the Philippines ng Ibon Books; New Media at Mga Sanaysay sa Platitude ng Bagong Objek ng Media at Mediasyon sa Filipinas ni Rolando B. Tolentino; 3 Baybayin Studies nina Ramon Guillermo, Myfel Paluga, atbp.; ProBernal AntiBio nina Jorge Arago, Ishmael Bernal at Angela Stuart-Santiago; Interrogations in Philippine Cultural History ni Resil Mojares; Una Furtiva Lagrima ni Edel Garcellano; at marami pang iba.

Natatanging Progresibong Sining-Biswal

Fascist Spinner (Ugatlahi Artist Collective). Tumatak sa pandaigdigang midya at hinangaan pa nga ng mga mamamayang Amerikano (salamat sa pagbibida rito ng sikat na Amerikanong talk show host na si Jimmy Kimmel) ang effigy na ito na likha ng Ugatlahi para sa dambuhalang protesta kontra sa pagbisita ni US Pres. Donald Trump kaalinsabay ng Asean Summit noong Oktubre. Pumabor dito, siyempre, ang napakasahol na reputasyon ni Trump bilang konserbatibo, matapobre, kontra-migrante, utak-pulbura at pasistang presidente ng US. Pumabor din sa pagsikat nito ang paggamit ng imaheng pamilyar at nauuso sa mga bata–ang fidget spinner na laruan–na kinorteng swastika na simbolo ng pasistang paghahari ni Adolf Hitler at ng Nazi Party sa Germany noong unang bahagi ng ika-20 siglo. Pumabor din sa pagtampok nito ang mahusay na pagkakagawa ng effigy, at saktong pagkasunog nito habang nakikipagmabutihan si Pangulong Duterte sa kinamumuhiang presidente ng nangungunang imperyalistang bansa sa daigdig.

Honorable Mentions: Rody’s Cube ng Ugatlahi; eksibit na Dissident Vicinities (Lisa Ito, curator) sa Bulwagan ng Dangal Heritage Museum sa UP Diliman; eksibit na Green Go Home (Tomas Vu at Rirkrit Tiravanija, collaborators) sa UP Vargas Museum; mural ng Lakbayan ng Pambansang Minorya sa Sitio Sandugo.

Natatanging Progresibong Agaw-Eksena

Protestang-iglap ng Save our Schools (SOS) Network kontra kay Education Sec. Leonor Briones noong Nobyembre 28, at protestang-iglap ng Sandugo at Kalikasan kontra sa Mining Philippines 2017 Conference ng Chamber of Mines of the Philippines sa Sofitel noong Setyembre 6. Nalusutan ng mga katutubong miyembro ng Sandugo, kasama ang mga maka-kalikasan ng Kalikasan People’s Network for the Environment, ang mga guwardiya at barikada sa Sofitel para iprotesta ang kumperensiya ng malalaking kompanya ng mina–ang itinuturong pinakamalaking mandarambong ng lupaing ninuno ng mga katutubo sa iba’t ibang bahagi ng bansa. Samantala, matagal nang nakakampo ang mga batang Lumad sa pangunguna ng SOS Network sa harap ng tanggapan ng Department of Education. Pero hindi sila hinaharap ni Briones. Nang malaman nilang magsasalita si Briones sa isang event ng Rappler.com, nagdesisyon na silang komprontahin dito ang kalihim.  

Honorable Mention: Lightning rally ng kabataang aktibista ng Anakbayan, League of Filipino Students, at iba pa, sa harap ng Philippine International Convention Center noong Nobyembre 11 para iprotesta ang Asean Summit at pagbisita ni Trump.

Dishonorable Mention: Biglaang pagsalita ni Pangulong Duterte sa entablado ng protesta ng Bagong Alyansang Makabayan (Bayan) at buong kilusang masa kontra sa kanyang State of the Nation Address o SONA.